Rekonstrukcja sylwetki

 WYPOSAŻENIE ŻOŁNIERZA GALICYJSKIEGO 13 PUŁKU PIECHOTY

 

 

fot. Paweł Kurzawski

Poniżej prezentujemy opis munduru i wyposażenia jakie posiadał żołnierz piechoty cesarsko-królewskiej armii w początkowym okresie wojny (lato1914 - wiosna 1915 roku) oraz w późniejszych kampaniach do roku 1916. Wykład uzupełniony został zdjęciami oryginalnych zabytków, współczesnymi rekonstrukcjami, zdjęciami a także rycinami z ówczesnych regulaminów. Tekst adresujemy do wszystkich miłośników militariów, sympatyków monarchii naddunajskiej a zwłaszcza rekonstruktorów, którzy chcieliby uzupełnić swoją wiedze na temat noszonego z dumą munduru.

Łukasz Wrona, Mateusz Białowiejski

 

LATO 1914 - WIOSNA 1915

  1. MUNDUR

 

fot. studio Bad Idea

  ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

 

Bluza polowa model 1908 (hechtgraue Feldblouse M.08)

Bluza polowa armii austro-węgierskiej z charakterystycznymi obszernymi kieszeniami z klapami wyciętymi w tzw. „jaskółczy ogon” została wprowadzona w wyniku wielkiej reformy mundurowej w roku 1869. Zastąpiono wówczas tradycyjne (od XVIII wieku) białe kurtki piechoty – polowymi bluzami ciemnoniebieskiego (dunkelblau) koloru. 

Kolejną wielką zmianą było wprowadzenie w 1908 r. sukna w barwie maskującej szaroniebieskiej (hechtgrau). Ta reforma znalazła swoje odzwierciedlenie w 1911 r. w nowych przepisach mundurowych dla armii c. i k. (Adjustierungsvorschrift für das k. u. k. Heer 1910/1911). 

Kolejne zmiany następowały w czasie Wielkiej Wojny. Trudności z pozyskiwaniem odpowiednich barwników i produkcją sukna hechtgrau powodowały, że coraz częściej (od zimy 1914/1915 r.) używano niemieckiego sukna szarozielonego (feldgrau). Coraz częściej także stosowano zapinane na siedem guzików, nie krytych pod listwą, i posiadające wykładany kołnierz, bluzy o uproszczonej formie, pozbawione kieszeni na piersiach i z kieszeniami bocznymi bez klap. Nazywano je Karlsbluse, jako że spopularyzować je miał cesarz Karol I (1916-1918). W ramach oszczędności, produkowano także coraz cieńsze sukno. Wszystkie te zmiany okresu wojny, znalazły swój wyraz w kolejnych przepisach mundurowych wydanych jako okólnik przez AOK (Armeeoberkommando) w lutym 1916 r. Oprócz wprowadzenia jednolitego umundurowania dla wszystkich rodzajów broni i służb, najbardziej charakterystyczną zmianą było wprowadzenie kurtek z wykładanym kołnierzem (zamiast stójki wz. 1908) oraz nowe oznaczenia pułkowe – w postaci cienkiego kolorowego paska w poprzek kołnierza, który zastąpił dawne kolorowe patki. Ówczesne warunki produkcji, z wciąż dużym wpływem wytwórczości rzemieślniczej powodowały, że sukno hechtgrau często różniło się swoim odcieniem. Najważniejszym zadaniem było utrzymanie jednolitości mundurowej w obrębie poszczególnych jednostek wojskowych a nie całej armii.    

Bluza polowa wz. 1908 wykonana jest z sukna w kolorze szaroniebieskim (hechtgrau) bez pełnego podszycia. Bluza jest jednorzędowa, zapinana na sześć guzików, krytych pod taśmą oraz haftkę pod kołnierzem (w formie stójki). Na wysokości pasa wszyty jest specjalny ściągacz. Charakterystyczne dla bluzy są cztery obszerne kieszenie z klapami wyciętymi w tzw. „jaskółczy ogon”. Na ramionach znajdują się naramienniki (pagony), które pozwalają na umocowanie pod nimi szelek oraz chlebaka na taśmie. Ponadto na prawym ramieniu znajduje się specjalny wałek (Axenrolle) z obszyciem (cienki pionowy pasek) w barwach pułku, służący do podtrzymywania karabinu. Ozdobą bluzy są patki umieszczone na kołnierzu – w barwach pułku. 

W armii austro-węgierskiej pozostał zwyczaj oznaczania jednostek za pomocą kolorowych wyłogów, z których, w mundurze polowym, pozostały tylko patki i pasek na prawym pagonie. System ten był dość skomplikowany i mało praktyczny. Dla 102 pułków piechoty przeznaczono 28 kolorów, z których większość przypadała dla czterech pułków naraz – 2 niemieckich (rekrutowanych w Przedlitawii) i 2 węgierskich (rekrutowanych w Zalitawii). Nasz IR 13 miał barwę różowo-czerwoną „rosenrot”. Najwięcej było różnych odcieni czerwieni (10) i zieleni (6); poza tym stosowano kolory – niebieski, żółty, brązowy – w różnych odcieniach, oraz biały i czarny. W ten sposób, np. galicyjski 20 IR, czeski 35 IR, węgierskie 71 IR i 67 IR stosowały czerwień rakową (krebrot). Rozróżnić te pułki między sobą nie było więc łatwo. „Węgrów” od „Niemców” można było rozróżnić dzięki innym krojom spodni (węgierskie – ungarische Hose, niemieckie – Pantalons). Natomiast wewnątrz tych „narodowości” pułki można było rozróżnić tylko dzięki guzikom złotym (Goldene Knöpfe) albo srebrnym (Silberne Knöpfe). Nie było to praktyczne rozwiązanie, szczególnie, że w mundurze polowym, w toku Wielkiej Wojny coraz częściej malowano guziki w barwach ochronnych (munduru) albo je cynkowano – stąd żołnierze często próbowali odróżniać swoje jednostki stosując odpowiednie oznaczenia na czapkach (w przeciwieństwie do żołnierzy niemieckich, czy rosyjskich mających wyraźne oznaczenia na pagonach). Na patkach znajdowały się także oznaczenia stopni (cały system stopni wojskowych zostanie przedstawiony w dalszej części naszego opisu sylwetki c. k. żołnierza). Opisując pokrótce oznaczenia stopni: żołnierz (Infanterist) nosił czyste patki, starszy żołnierz (Gefreiter) miał naszytą sześcioramienną, białą, kościaną gwiazdkę; podoficerowie posiadali różne kombinacje gwiazdek kościanych oraz cienkich srebrnych i złotych taśm; oficerowie młodsi – większe gwiazdy sześcioramienne haftowane bajorkiem; oficerowie starsi – gwiazdki metalowe złote na szerszych taśmach dystynkcyjnych. Podstawą i tłem dla tych oznaczeń (od szeregowca do pułkownika) była patka w barwie pułku.

 

Spodnie polowe piechoty (hechtgraue Pantalons M.08)

 

Podobnie jak bluza, również spodnie szyto z sukna w kolorze hechtgrau. Charakteryzował je prosty, uniwersalny krój. Nogawki nie były ani zwężane ani rozkloszowane. Końcówki nogawek do 1915 roku ścieśniano krótkimi spinaczami. Regulacje szerokości w pasie zapewniały dwa krótkie pasy materiału umieszczone z tyłu, dzięki którym żołnierz mógł dopasować spodnie. Pantalony podtrzymywały na ciele szelki, które mocowano łącznie do 6 guzików (4 z przodu i 2 z tyłu). Spodnie posiadały rozporek z czterema guzikami - identycznymi, jak te z bluzy. Spodnie posiadały dwie kieszenie.

Odtwarzając sylwetkę żołnierza z 1914  i początków 1915 roku należy stosować krótkie spinacze, zapinane na dwa guziki. 

Czapka polowa piechoty model 1908 (Infanterie Kappe M.08)

Czapka była podstawowym nakryciem głowy piechura do połowy 1916 roku, kiedy to została zastąpiona przez hełm. Czapka szyta była z tego samego sukna w kolorze hechtgrau. Daszek tworzony był początkowo z lakierowanej skóry, a następnie podczas wojny z tektury. Czarny kolor lakieru okazał się jednak za bardzo rzucać w oczy na polu wali, stąd od 1915 r. zaczęto lakierować na niebiesko daszki (podobnie jak i bączki oraz guziki). Czapka posiada dwa wypukłe guziki oraz kolejne dwa ukryte, które służą do zapięcia czapki po wyciągnięciu zauszników. Tuż pod wierzchołkiem czapki mocowany był mosiężny bączek z monogramem aktualnie panującego cesarza: do 1916 roku "FJ I" a następnie "K". Z lewej strony czapki znajdują się dwie niteczki, służące do wszywania jodłowych lub dębowych gałązek -
tzw. znaku polowego (Feldzeichen), tradycyjnego oznaczenia bojowego armii austriackiej. 
Od 1915 r. czapki były często ozdabiane tzw. kapenami (Kappen) czyli pamiątkowymi, blaszanymi odznaczeniami, przyznawanymi żołnierzom za udział w konkretnej kampanii czy bitwie, lub wyrażające przynależność żołnierza do jakiejś broni – np. obsługi ciężkich haubic Škoda 30, 5 cm. W niektórych pułkach istniał także zwyczaj umieszczania z boku na czapkach dużych metalowych cyfr oznaczających numer pułku, a będących wyrazem przywiązania żołnierza do swojej jednostki (szczególnie, że w c. i k. armii oznaczenia pułkowe były słabo uwidocznione, w przeciwieństwie do armii niemieckiej czy rosyjskiej), oraz innych oznak pamiątkowych (plakietki liści dębu, żołędzi, plakietki religijne itd.).

 

Halsztuk (Halsbinde) 

Halsztuk wykonany jest z czarnego i białego materiału uszyty na wzór ówczesnych śliniaczków - stąd też tak nazywali go wówczas żołnierze.
Zapinany był pod szyją za pomocą sprzączki, przez która przechodził jeden z jego końców. Halsztuk służył do ochrony wrażliwej skóry przed obtarciami.

Replika halsztuka ze sklepu Jardy  - http://www.militarie-repliky.cz/en/uniformy.html

 

Bielizna

Najbliższe ciału żołnierza były koszula (Hemd) i kalesony (Gattie/ Unterhose). Żołnierze otrzymywali komplet bielizny na który składała się koszula lniana ze stójką (w zimie bawełniana) i kalesony lniane (w ziemie bawełniane) zapinane na tasiemki. Były one noszone jako bielizna i chroniły ciało żołnierza przed obtarciami od szorstkiego, sukiennego munduru. Nogi zawijano we flanelowe onuce. Oprócz tego, w zimie żołnierze ubierali jako ocieplacz tkany z wełny sweter typu półgolf.

 

 

 2. WYPOSAŻENIE 

 

Pas główny (Infanterie Koppel M. 1910)

 

Ważnym elementem wojskowego ekwipunku był pas główny. Swą ostateczną formę uzyskał w 1888 r. wraz z wprowadzeniem tornistra amunicyjnego i nowego wyposażenia skórzanego (Marschegepack M. 1888). W późniejszych latach podlegał jedynie niewielkim zmianom tak, że w 1910 r. ukształtował się jego ostateczny model używany podczas Wielkiej Wojny (Infanterie Koppel M. 1910). Od 1915 r. zaczęto także używać prostszych pasów zapinanych na klamrę typu ramka z jednym bolcem, zamiast klamry z herbem państwowym.

       

 Pas główny wykonany jest z brązowej skóry; szeroki na 5 cm, zapiany jest na hak i mosiężną klamrę (hak znajdujący się na końcu pasa zaczepiano od wewnątrz na klamrze znajdującej się na drugim końcu pasa). Do pasa troczono dwie podwójne ładownice (Patronentasche), pokrowiec z łopatką piechoty oraz żabkę (Bajonetttasche) z bagnetem.  

Mosiężna, prostokątna klamra opatrzona jest wypukłym herbem państwowym (tłoczonym, lub nakładanym). Dla jednostek niemieckich była to klamra wz. 1888 z tzw. małym herbem Austrii (dwugłowy orzeł zwieńczony koroną Rudolfa, w łapach trzymający miecz i jabłko, na piersi ma tarczę z herbem dynastii habsbursko-lotaryńskiej, otoczoną łańcuchem Orderu Złotego Runa). Jednostki rekrutowane w Zalitawii i Honwedzi używali herbu Królestwa Węgier, a bośniacka żandarmeria – herbu Bośni (ręka dzierżąca zakrzywiony miecz). W toku wojny, od 1916 r. zaczęto także stosować wspólne klamry z połączonymi herbami Przedlitawii, Zalitawii i dynastii Habsburgów.

Poniżej współczesna rekonstrukcja pasa z klamra oraz kompletu ładownic wykonanych przez Artura Kryńskiego.

Ładownice (lederne Patronentasche M.08)

W armii austro-węgierskiej stosowano przez lata wiele różnych typów ładownic, które pojawiały się także podczas Wielkiej Wojny. Patronentasche M. 1888 – niesymetryczne, wykonane z czarnej skóry, otwierane były na zewnątrz, zapinane na paski i bolce na boku ładownicy. Żołnierz posiadał dwie takie ładownice, które mieściły – każda po 4 ładowniki z 5 nabojami (łącznie 20 patronów).  

Patronentasche M. 1890 – niesymetryczne, wykonane z brązowej skóry, otwierane były do wewnątrz i zapinane na 1 pasek i bolec z przodu. Mieściły 2 ładowniki (10 patronów). Ten model używany był przez kawalerię i żandarmerię. Patronentasche M. 1895 – były to podwójne ładownice wzoru 1890, używane przez piechotę. Mieściły 4 ładowniki z 5 nabojami (łącznie 20 patronów).W czasie wojny produkowano też ładownice typu ersatz – modelu 1890, wykonane z fibry, z paskiem skórzanym, malowanych farbą ochronną.  

Każdy piechur z naszego 13 Regimentu, wyruszający w 1914 r. na Moskala, posiadał więc dwie dwukomorowe ładownice model 1895 (nowa numeracja – model 1908) w których miał łącznie 40 patronów. Amunicja w blaszanych ładownikach ważyła łącznie prawie 1,5 kg! Żeby móc w miarę wygodnie nosić taki ciężar na pasie (a troczono jeszcze do niego łopatkę i bagnet), przytrzymywano go szelkami głównymi. Stąd ładownice posiadały na wewnętrznej stronie klamerkę, która umożliwiała podczepienie jej do szelek, mocujących również tornistry żołnierza.

Tornister głóny (Kalbfeltornister M. 1887)

Tornister był od XVIII wieku jednym z najważniejszych elementów wyposażenia żołnierza – który przechowywał w nim racje żywnościowe, dodatkowy ekwipunek, rzeczy osobiste i zapasową amunicję. W 1887 r. wprowadzono w armii austro-węgierskiej nowy model tornistra zwany Kalbfelltornister M. 1887 (co znaczy dosłownie „tornister ze skóry cielęcej”). W 1888 r. do wyposażenia dodano także skórzany tornister amunicyjny (Patronentornister M. 1888), który wraz z tornistrem głównym był troczony do specjalnych szelek, podtrzymujących również pas główny z resztą wyposażenia (całość nazywała się Marschegepack M. 1888). Istniała także mniejsza wersja tornistra używana przez cyklistów, trębaczy pułkowych i batalionowych oraz ordynansów oficerskich.

Żołnierze piechoty wyruszyli na wojnę w sierpniu 1914 r. z takim właśnie bagażem na swych plecach. W toku wojny jednak, okazało się, że tornistry te są mało praktyczne ze względu na swój rozmiar i ciężar oraz kosztowne w produkcji. Dlatego już od końca 1914 r. zaczęto wyposażać żołnierzy w brezentowe plecaki górskie M. 1913 (Rucksack M. 1913), używane do tego czasu jedynie przez pułki piechoty górskiej.

Tornister główny wykonany jest ze skóry cielęcej, wyprawionej włosiem na zewnątrz i odpowiednio usztywnionej, co zapewnia mu nieprzemakalność; dodatkowo przed deszczem chroni go wykładana skórzana klapa. Jego długość wynosi 31 cm, szerokość 14 cm, a wysokość 26 cm. W tornistrze żołnierze przechowywali całe dodatkowe wyposażenie, które spakowane było w następujący sposób:

•                     jedna zmiana bielizny (1 Reserhemd und 1 Reservegattie) (na ścianie od pleców)

•                     stempel do broni (u góry – ale miał go tylko podoficer)

•                     nabrzusznik (poniżej)

•                     ręcznik (złożony), a pod nim grzebień, szczoteczka do zębów, mydło, igły i nici

•                     puszka ze smarowidłem (z lewej strony)

•                     szczotka do ubrania lub butów (z prawej strony)

•                     płótno workowe (3 Säckchen für Verpflegungsartikel) (na żywność)

•                     racja żelazna żywności (Eiserneportion) (na spodzie – o wyżywieniu w c. i k. armii dowiecie się z dalszego opisu sylwetki żołnierza)

            Do tornistra od zewnątrz troczono także kilka innych elementów wyposażenia (wg przepisów z r. 1888):

•                     płaszcz (Mantel) – zwinięty w rulon długości 106 cm, po bokach obwiązany skórzanymi trokami, troczonymi do boku tornistra

•                     płachta namiotowa z płótna żaglowego (Zeltausrüstung) – w którą zawinięty był płaszcz

•                     lekkie buty (1 Paar leichte Schuhe) – pod klapą tornistra

•                     menażka blaszana z pokrywką (1 Menageschale) – w worku lniany, przytroczona za pomocą dwóch skrzyżowanych troków skórzanych  

            Prócz powyższego wyposażenia, które posiadał każdy żołnierz, niektórzy podoficerowie i żołnierze nosili dodatkowe elementy:

•                     „Książka podoficera” (Notizbuch für Unteroffiziere) – nosili ją podoficerowie

•                     deseczka drewniana z otworami do polerowania guzików od munduru galowego – również nosili ją podoficerowie (w okresie wojny zaniechano)

•                     kuchenka polowa w pokrowcu (1 Kochgeschirr samt Überzug)

•                     wiaderko na wodę (1 Wassereimer)

•                     łopata w pokrowcu (1 Spaten mit Futteral) 

•                     lampa naftowa (1 Laterne)

•                     toporek w pokrowcu (1 Beilpicke mit Futteral und Tasche)

•                     nożyce do cięcia drutu (1 Drahtschere)

Tornister amunicyjny (Patronentornister M. 1888)

 

Bagnet Mannlichera M. 95 (Bajonett M. 95)

Bagnet M.95 oficerski (na górze) oraz żołnierski (na dole)

Bagnet (Bajonett), czyli biała broń służąca do pchnięcia, mocowana u wylotu lufy karabinu, narodził się w swej ostatecznej formie we Francji pod koniec XVII wieku, zastępując pikę. Od tego czasu był nieodłączną bronią piechoty. Do połowy XIX wieku, najbardziej charakterystyczną jego formą był długi i cienki bagnet szpuntowy, służący jedynie do pchnięć. Karabin systemu Werndla wz. 1867 posiadał jednak, już długi szablasty bagnet, który mógł zastąpić także dawny żołnierski tasak. Podobny do tasaka był również bagnet Mannlichera wz. 1873/81. Późniejsze bagnety wz. 1888 i 1890 miały już formę masywnego sztyletu i były znacznie krótsze.

Taką formę ma również bagnet Mannlichera wz. 1895. Posiada on głownię nożową, ostrzem zwróconą do lufy karabinu. Składa się on z: 1) klingi (brzeszczotu) posiadającej ostrze, tylce, dwa wgłębce i wpust trzonkowy; 2) poprzeczki – gardy, której jedno ramie jest wykształcone jako pierścień i daje się nasuwać na lufę; 3) rękojeści z trzonkiem z dwóch okładek, ściągniętych dwiema śrubami trzonkowymi, oraz żelaznego trzewika trzonka, w którym osadzona jest klamka bagnetu, złożona z guzikowego przycisku, sprężyny zatrzasku i rygielka zaczepianego o nasadę bagnetu. Trzonek posiada rowek trzonkowy do wsuwania na nasadę (haczyk) bagnetu. Zdjęcie bagnetu uskutecznia się poprzez naciśnięcie guzika z równoczesnym podparciem rękojeści w górę. Pochwa wykonana jest z grubej blachy, wewnątrz przy wpuście znajduje się sprężyna uszczelniająca bagnet w pochwie, na zewnątrz – hak płaski do założenia pochwy na wieszak skórzany (żabkę). 

 

Łopatka w ramce (Spaten)

Łopatka posiadała charakterystyczny pięciokątny kształt z pięcioma nitami mocującymi ostrze do drewnianego trzonka. Sam trzonek zakończony był gałką. Łopatka troczona była do skórzanego pokrowca, który mocowano do pasa za pomocą oczka z knopikiem. Przed wypadnięciem z pokrowca, łopatkę zabezpieczał dodatkowy pasek okalający dolne wąsy łopatki. W ten sam pasek wpuszczano pochwę bagnetu, która dzięki temu pozostawała na miejscu podczas marszu. 

 

Toporek M. 1895 (Beilpicken)

 

 

Toporek piechoty otrzymywało 16 żołnierzy każdej kompanii. Byli jednak pozbawieni łopatki, która wydaje się bardziej przydatna podczas tworzenia prowizorycznych umocnień. Istniały co najmniej dwa warianty ostrza, które mocowano do żabki. Ta zaś była troczona albo do pasa głównego (w  miejscu łopatki) lub też do bocznej ściany plecaka głównego. Ponoć niektóre trzonki zaopatrzone były w regularne otwory o centymetrowych odstępach, które służyły za podręczną miarkę - jakże przydatną podczas np. pogłębiania okopów.

 

 

  3. EKWIPUNEK OSOBISTY

  2. UZBROJENIE

 

LATO 1915-JESIEŃ 1916

Środkowy okres wojny (1915-1916) to czas kilku niewielkich zmian w wyposażeniu żołnierzy piechoty. Były to reformy, które poprzedziły poważne przeobrażenia sylwetki żołnierza, jakie nastąpiło dopiero pod koniec 1916 roku, związane ze zmianą prowadzenia walki – zmiana krojów bluz mundurowych, wprowadzenie hełmów, dodatkowego wyposażenia przeciwgazowego, itd.Opierały się one zarówno na produkcji własnych jak i bezpośrednich dostawach od sojuszniczej armii niemieckiej.

Chcąc brać udział w inscenizacjach historycznych odtwarzających wydarzenia z lat 1915-1916 wprowadzamy do naszych sylwetek następujące zmiany.

Długie owijacze koloru hechtgrau lub feldgrau

Pas główny M1915

Plecak górski 1913 (Rucksack M.1913)

Produkcja dwóch tornistrów dla każdego żołnierza okazała się być zbyt dużym obciążeniem dla budżetu armii. Plecaki te były również niewygodne i nierzadko żołnierze porzucali je podczas marszu. Dlatego też w połowie 1915 roku postanowiono wyposażyć jednostki piechoty w brezentowe plecaki górskie, których wcześniej używali m.in. strzelcy tyrolscy oraz pułki landwery (w tym m.in. polskie legiony). Plecaki szyto z materiału w różnych kolorach - piaskowym, zielonym, szarym, itd. Za pomocą troków mocowano zrolowany płaszcz oraz dopinano do specjalnych pasków menażkę.

Torba na maskę przeciwgazową