Pół godziny szkoły po egzercyrce

Zastanawialiście się kiedyś w jaki sposób porozumiewali się między sobą żołnierze armii austro-węgierskiej XIX/XX wieku. Wszak w c. i k. armii posługiwano się co najmniej 11 językami! Językiem służbowym (Dienstsprache) i komendy (Kommandosprache) był niemiecki, ale znało go niewielu żołnierzy Polaków z Galicji. Były jeszcze tzw. języki pułkowe (Regimentssprachen), którymi posługiwano się w szkoleniu jeżeli w jednostce było ponad 19% żołnierzy mówiących w danym języku. Sto lat temu prości żołnierze – najczęściej chłopi – posługiwali się jednak przede wszystkim gwarami okolic z których się wywodzili. Na pewno inaczej mówili żołnierze służący w naszej krakowskiej „13”, a górale „cwancygierzy” (IR 20) z Nowego Sącza. Jako Polacy mogli się oczywiście porozumieć, ale było to najczęściej już niemożliwe przy zetknięciu się z żołnierzami węgierskimi czy bośniackimi. Wszyscy żołnierze c. i k. armii stykali się jednak codziennie z niemieckimi komendami i prostymi wyrazami. Nikt ich jednak nie uczył niemieckiej wymowy i akcentu, więc przekręcali te zwroty w niemiłosierny sposób. Tak powstał specyficzny żargon wojskowy, zwany mową koszarową (Kasernsprache), gdzie zwroty polskie, gwarowe i niemieckie przeplatały się wzajemnie – tworząc „kod” znany jedynie żołnierzom. Jak on wyglądał może zilustrować wiersz z 1897 r. „Pół godziny szkoły po egzercyrce”, który prezentujemy. Może sto lat temu w ten sposób wyglądało szkolenie podkarpackich „cwancygierów”?

13 Pułk na dziedzińcu koszar arcyksięcia Rudolfa w Krakowie, zdjęcie ze strony www.krakow.gazeta.pl

Pół godziny szkoły po egzercyrce

Antret[1]! rekruty do szkoły -

Forwec[2] brać ławy i stoły

I siadać. Jo wom dziś jacy

Powiem, co to repetynier[3] znacy;

Z ilu części on się składo,

W anślag[4] jak się go przykłado,

Jak się go konserwiruje[5],

Jak się strzylo i ładuje;

Że jak by wos kto kiej[6] pytoł,

Kużden kieby z książki czytoł.

Zresztą to rychtyg[7] powiedzieć

Że to kużden musi wiedzieć.

Wtencos jak jo narukowoł[8],

To jesce Werndyl[9] giełtowoł[10],

A tak stary jak i nowy,

Musioł się zmieścić do głowy.

Wom i gzicht[11] rozbić na poły,

Zawdy zostaniecie woły.

Jo już prawie od pastucha

Wojskowego miołem ducha;

To tyż moje krowy znały

Egzercyrke[12] i sygnoły:

Śwenkung[13], aufmars[14], dyfilada,

Aż się dziwiła gromada!

Jo se zawdy dołem rady,

Jasem wypędzoł z gromady,

Tylkom doł na trombie sygnoł –

Zaroz kużden bydło wygnoł.

Jo se dom rady i z womi,

Śmierdzącymi rekrutami!

Niech mi któren nie odpowie,

Jak się nas karabin zowie,

Albo z którego jest roku –

Zaroz wale po mazoku[15]! 

Zaś któren wszyćko odpowie,

Przedstawię go hauptmanowi[16],

I tak dali wajter[17], wajter –

Za pół roku … będzie frajter[18].

Jak się frajtrem śtreng[19] okoże …

I kaprolem ostać może !!

Ale co ta godać z wami!

Wy, bedziecie kaprolami?!

O tfuj, tajfel[20]! wy rekruty,

Wy, co mocie łeb zakuty!

Zreśtom wicie wy to jacy –

Co przy wojsku kaprol znacy?!

Kaprol … pon … sirża wysoki!

Śtelong[21] przed nim na trzy kroki!

Choć ci koże w ogień skocyć,

Nie śmis sie ani zabocyć!

A jak wyjdzie na ulice

I naciągnie rękawice.

Śtyblety wywiksowane[22]

Aż glajnc[23] odbijo o ściane!

A jak werdzinia[24] zapoli,

To aż wszyćkich serce boli!

Zreśtom co godoć z Gorolem!

Ty byś kcioł ostać kaprolem?

Ty! Najn, kajne Rede[25]!

Chyba jo … cysarzem bede!

Wis ty? Kaprol musi umieć

Na migi się porozumieć!

Śwarm[26] do śturmu poprowadzić,

wszystko rozbić, w luft[27] wysadzić!

I przed djobłem nie śmi stchórzyć,

Bo to dinst[28], tak się mo służyć.

A wis ty, co to dinst, bydle?

Ja, to ciućpajs[29] prowda? Knydle?

Dinst … to służba! Głupie świnie

Zawarto w regulaminie!

To jest forśryt[30], co zołmirzy

Od rekruta coroz wyży!

Obowiązki to plenklera[31],

Jak i kiedy użyć gwera[32],

Że jak go pucujesz chłopie,

Musisz mieć yl[33] i konopie!

Ale co ta, szkoda pyska

Psuć, to byle rekruciska!

Słucho to, co kaprol gwarzy?

Kiej on myśli o mynaży[34]!

Pysk rozdziawi kieby krowa –

Nawet ni wi, o cem mowa!

Miołem mówić wom o gwerze,

Lecz niech wszyćko djoboł bierze!

Asajnander wy śmierdziuchy,

Lepi póde do dzieuchy,

Ona ta już stoi w bramie,

I wygląda bidno na mnie.

I tak z cały ty godziny,

Nic nie wiecie bycze syny!

Opracowano na podstawie:

Suchobrzeska E., Zur Geschichte der polnischen Militärsprache in der Habsburgermonarchie, Diplomarbeit, Universität Wien, 2009

 Mateusz Białowiejski

---

[1]Antret – od niem. Antreten – zbiórka (stańcie do glidu czyli szeregu).

[2]Forwec – od niem. Vorwärts – naprzód

[3]Repetynier – od niem. Repetiergewehr – karabin wielostrzałowy

[4]Anślag – od niem. Anschlag – składanie się do odpowiedniej postawy strzeleckiej i celowanie

[5]Konserwirować – od niem. conservieren – konserwować, czyścić itd.

[6]Kiej – kiedykolwiek

[7]Rychtyg – od niem. richtig – całość wyrażenia znaczy, że właściwie należy powiedzieć, że...

[8]Narukować – od niem. einrücken – wstępować do wojska

[9]Werndyl – karabin odtylcowy Werndl M. 1867

[10]Giełtować – od niem. gelten – mieć zastosowanie, całość znaczy, że wówczas jeszcze etatowym karabinem wojska c. i k. był Werndl M. 1867

[11]Gzicht – od niem. Gesicht – twarz, oblicze; całość znaczy, że choćby pan kapral brutalnie tłumaczył żołnierzom z użyciem siły fizycznej przyłożonej do ich twarzy, i tak nic to nie pomoże.

[12] Egzercyrka – od niem. Exerzieren – ćwiczenia wojskowe, musztra

[13]Śwenkung – od niem. Schwenkung – zachodzenie

[14]Aufmars – od niem. Aufmarsch – rodzaj marszu wojskowego

[15]Wale po mazoku – biję po twarzy

[16]Hauptmann – kapitan

[17]Wajter – od niem. weiter – dalej

[18]Frajter – od niem. Gefreiter – starszy szeregowy

[19]Śtreng – od niem. streng – surowy, rygorystyczny

[20]Tajfel – od niem. Teufel – licho, bies, czart

[21]Śtelong – od niem. Stellung – postawa zasadnicza na baczność

[22]Śtyblety wywiksowane – kamasze wyczyszczone i nasmarowane pastą

[23]Glajnc – Glanz – blask, połysk

[24]Werdzin – Virginia cygaro

[25]Najn, kajne Rede – od niem. Nein keine Rede – nie ma o czym mówić

[26]Śwarm – od niem. Schwarm – oddział wojskowy

[27]Luft – od niem. Luft – powietrze

[28]Dinst – od niem. Dienst – służba, tu zasady służby wojskowej

[29]Ciućpajs – od niem. Zuspeise – zupak, pogardliwe określenie żołnierza, najczęściej podoficera służącego za utrzymanie, wiernego wojsku służbisty

[30]Forśryt – od niem. Vorschrift – przepisy wojskowe

[31]Plenkler – żołnierz w tyralierze

[32]Gwer – od niem. Gewehr – karabin

[33]Yl – od niem. Öl – oliwa

[34]Mynaż – od niem. Menage – flaszka